(10) 5. อุปาลิวคฺโค

1-4. กามโภคีสุตฺตาทิวณฺณนา

[91-94] ปญฺจมสฺส ปฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถานิฯ จตุตฺเถ ตปนํ สนฺตปนํ กายสฺส เขทนํ ตโป, โส เอตสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี, ตํ ตปสฺสิํฯ ยสฺมา ตถาภูโต ตปนิสฺสิโต, ตโป วา ตนฺนิสฺสิโต, ตสฺมา อาห ‘‘ตปนิสฺสิตก’’นฺติฯ ลูขํ ผรุสํ สาธุสมฺมตาจารวิรหโต น ปสาทนียํ อาชีวติ วตฺตตีติ ลูขาชีวี, ตํ ลูขาชีวิํฯ อุปกฺโกสตีติ อุปฺปณฺเฑติ , อุปหสนวเสน ปริภาสติฯ อุปวทตีติ อวญฺญาปุพฺพกํ อปวทติฯ เตนาห ‘‘หีเฬติ วมฺเภตี’’ติฯ

กามโภคีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อุตฺติยสุตฺตวณฺณนา

[95] ปญฺจเม ปจฺจนฺเต ภวํ ปจฺจนฺติมํฯ ปาการสฺส ถิรภาวํ อุทฺธมุทฺธํ ปาเปตีติ อุทฺธาปํ, ปาการมูลํฯ อาทิ-สทฺเทน ปาการทฺวารพนฺธปริขาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ปณฺฑิตโทวาริกฏฺฐานิยํ กตฺวา ภควา อตฺตานํ ทสฺเสสีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาหา’’ติ โจทนํ สมุฏฺฐาเปสิฯ ยสฺสา ปญฺญาย วเสน ปุริโส ปณฺฑิโตติ วุจฺจติ, ตํ ปณฺฑิจฺจนฺติ อาห ‘‘ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต’’ติฯ ตํตํอิติกตฺตพฺพตาสุ เฉกภาโว พฺยตฺตภาโว เวยฺยตฺติยํฯ เมธติ สมฺโมหํ หิํสติ วิธมตีติ เมธา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมธาวีฯ ฐาเน ฐาเน อุปฺปตฺติ เอติสฺสา อตฺถีติ ฐานุปฺปตฺติกา, ฐานโส อุปฺปชฺชนปญฺญาฯ อนุปริยายนฺติ เอเตนาติ อนุปริยาโย, โส เอว ปโถติ อนุปริยายปโถ, ปริโต ปาการสฺส อนุสํยายนมคฺโคฯ ปาการภาคา สนฺธาตพฺพา เอตฺถาติ ปาการสนฺธิ, ปาการสฺส ผุลฺลิตปฺปเทโสฯ โส ปน เหฏฺฐิมนฺเตน ทฺวินฺนมฺปิ อิฏฺฐกานํ วิคเมน เอวํ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ทฺวินฺนํ อิฏฺฐกานํ อปคตฏฺฐาน’’นฺติฯ ฉินฺนฏฺฐานนฺติ ฉินฺนภินฺนปฺปเทโส, ฉิทฺทฏฺฐานํ วาฯ ตญฺหิ วิวรนฺติ วุจฺจติฯ

อุตฺติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-8. โกกนุทสุตฺตาทิวณฺณนา

[96-98] ฉฏฺเฐ ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อารมฺมณฏฺเฐน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิวจนโตฯ อวิชฺชาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปนิสฺสยาทิภาเวน ปวตฺตนโตฯ ยถาห ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติอาทิ (ธ. ส. 1007)ฯ ผสฺโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ ยถา จาห ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา (ที. นิ. 1.118-130) ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวทิยนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.144) จฯ สญฺญาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา (สุ. นิ. 880; มหานิ. 109), ปถวิโต สญฺญตฺวา’’ติ (ม. นิ. 1.2) จ อาทิฯ วิตกฺโกปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ตกฺกญฺจ ทิฏฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติ (สุ. นิ. 892; มหานิ. 121), ‘‘ตกฺกี โหติ วีมํสี’’ติ (ที. นิ. 1.34) จ อาทิฯ อโยนิโสมนสิกาโรปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ เตนาห ภควา – ‘‘ตสฺเสวํ อโยนิโส มนสิกโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อญฺญตรา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, อตฺถิ เม อตฺตาติ ตสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.19)ฯ

ยา ทิฏฺฐีติ อิทานิ วุจฺจมานานํ อฏฺฐารสนฺนํ ปทานํ สาธารณํ มูลปทํฯ ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตํ คูถคตํ วิย, ทิฏฺฐีสุ วา คตํ อิทํ ทสฺสนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐีสุ อนฺโตคธตฺตาติปิ ทิฏฺฐิคตํ, ทิฏฺฐิยา วา คตํ ทิฏฺฐิคตํฯ อิทญฺหิ ‘‘อตฺถิ เม อตฺตา’’ติอาทิ ทิฏฺฐิยา คมนมตฺตเมว , นตฺเถตฺถ อตฺตา วา นิจฺโจ วา โกจีติ วุตฺตํ โหติฯ สา จายํ ทิฏฺฐิ ทุนฺนิคฺคมนฏฺเฐน คหนํฯ ทุรติกฺกมฏฺเฐน สปฺปฏิภยฏฺเฐน จ กนฺตาโร ทุพฺภิกฺขกนฺตารวาฬกนฺตาราทโย วิยฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา วินิวิชฺฌนฏฺเฐน, วิโลมนฏฺเฐน วา วิสูกํฯ กทาจิ สสฺสตสฺส, กทาจิ อุจฺเฉทสฺส วา คหณโต วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ วิปฺผนฺทิตํฯ พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนํฯ ทิฏฺฐิเยว อนฺโต ตุทนฏฺเฐน ทุนฺนีหรณียฏฺเฐน จ สลฺลนฺติ ทิฏฺฐิสลฺลํฯ ทิฏฺฐิเยว ปีฬากรณฏฺเฐน สมฺพาโธติ ทิฏฺฐิสมฺพาโธฯ ทิฏฺฐิเยว โมกฺขาวรณฏฺเฐน ปลิโพโธติ ทิฏฺฐิปลิโพโธฯ ทิฏฺฐิเยว ทุมฺโมจนียฏฺเฐน พนฺธนนฺติ ทิฏฺฐิพนฺธนํฯ ทิฏฺฐิเยว ทุรุตฺตรณฏฺเฐน ปปาโตติ ทิฏฺฐิปปาโตฯ ทิฏฺฐิเยว ถามคตฏฺเฐน อนุสโยติ ทิฏฺฐานุสโยฯ ทิฏฺฐิเยว อตฺตานํ สนฺตาเปตีติ ทิฏฺฐิสนฺตาโปฯ ทิฏฺฐิเยว อตฺตานํ อนุทหตีติ ทิฏฺฐิปริฬาโหฯ ทิฏฺฐิเยว กิเลสกายํ คนฺเถตีติ ทิฏฺฐิคนฺโถฯ ทิฏฺฐิเยว ภุสํ อาทิยตีติ ทิฏฺฐุปาทานํฯ ทิฏฺฐิเยว ‘‘สจฺจ’’นฺติอาทิวเสน อภินิวิสตีติ ทิฏฺฐาภินิเวโสฯ ทิฏฺฐิเยว ‘‘อิทํ ปร’’นฺติ อามสติ, ปรโต วา อามสตีติ ทิฏฺฐิปรามาโส, สมุฏฺฐาติ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํ, การณํฯ สมุฏฺฐานสฺส ภาโว สมุฏฺฐานฏฺโฐ, เตน สมุฏฺฐานฏฺเฐน, การณภาเวนาติ อตฺโถฯ สตฺตมฏฺฐเมสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

โกกนุทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. อุปาลิสุตฺตาทิวณฺณนา

[99-100] นวเม อชฺโฌคาเหตฺวา อธิปฺเปตมตฺถํ สมฺภวิตุํ สาเธตุํ ทุกฺขานิ ทุรภิสมฺภวานิฯ อฏฺฐกถายํ ปน ตตฺถ นิวาโสเยว ทุกฺโขติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺภวิตุํ ทุกฺขานิ ทุสฺสหานี’’ติ วุตฺตํฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺญลกฺขณปฺปตฺตานิ วนสณฺฑานิฯ วนปตฺถสทฺโท หิ สณฺฑภูเต รุกฺขสมูเหปิ วตฺตตีติ อรญฺญคฺคหณํฯ ปวิเวกนฺติ ปการโต, ปกาเรหิ วา วิเวจนํ, รูปาทิปุถุตฺตารมฺมเณ ปการโต คมนาทิอิริยาปถปฺปกาเรหิ อตฺตโน กายสฺส วิเวจนํ, คจฺฉโตปิ ติฏฺฐโตปิ นิสชฺชโตปิ นิปชฺชโตปิ เอกสฺเสว ปวตฺติฯ เตเนว หิ วิเวเจตพฺพานํ วิเวจนาการสฺส จ เภทโต พหุวิธตฺตา เต เอกตฺเตน คเหตฺวา ‘‘ปวิเวก’’นฺติ เอกวจเนน วุตฺตํฯ ทุกฺกรํ ปวิเวกนฺติ วา ปวิเวกํ กตฺตุํ น สุขนฺติ อตฺโถฯ เอกีภาเวติ เอกตฺตภาเวฯ ทฺวยํทฺวยาราโมติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ภาวาภิรโตฯ หรนฺติ วิยาติ สํหรนฺติ วิย วิฆาตุปฺปาทเนนฯ เตนาห ‘‘ฆสนฺติ วิยา’’ติฯ ภยสนฺตาสุปฺปาทเนน ขาทิตุํ อาคตา ยกฺขรกฺขสปิสาจาทโย วิยาติ อธิปฺปาโยฯ อีทิสสฺสาติ อลทฺธสมาธิโนฯ ติณปณฺณมิคาทิสทฺเทหีติ วาเตริตานํ ติณปณฺณาทีนํ มิคปกฺขิอาทีนญฺจ ภีสนเกหิ เภรเวหิ สทฺเทหิฯ วิวิเธหิ จ อญฺเญหิ ขาณุอาทีหิ ยกฺขาทิอากาเรหิ อุปฏฺฐิเตหิ ภีสนเกหิฯ ฆเฏน กีฬา ฆฏิกาติ เอเกฯ ทสมํ อุตฺตานเมวฯ

อุปาลิสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุปาลิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

3. ตติยปณฺณาสกํ

(11) 1. สมณสญฺญาวคฺโค

1-12. สมณสญฺญาสุตฺตาทิวณฺณนา

[101-112] ตติยสฺส ปฐมาทีนิ อุตฺตานานิฯ ฉฏฺเฐ นิชฺชรการณานีติ ปชหนการณานิฯ อิมสฺมิํ มคฺโค กถียตีติ กตฺวา ‘‘อยํ เหฏฺฐา…เป.… ปุน คหิตา’’ติ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ นิชฺชิณฺณา มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ยถา มิจฺฉาทิฏฺฐิ วิปสฺสนาย นิชฺชิณฺณาปิ น สมุจฺฉินฺนาติ สมุจฺเฉทปฺปหานทสฺสนตฺถํ ปุน คหิตา, เอวํ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทโยปิ วิปสฺสนาย ปหีนาปิ อสมุจฺฉินฺนตาย อิธ ปุน คหิตาติ อยมตฺโถ ‘‘มิจฺฉาสงฺกปฺปสฺสา’’ติอาทีสุ สพฺพปเทสุ วตฺตพฺโพติ ทสฺเสติ ‘‘เอวํ สพฺพปเทสุ โยเชตพฺโพ’’ติ อิมินาฯ เอตฺถ จาติ ‘‘สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺตี’’ติ เอตสฺมิํ ปาฬิปเทฯ เอตฺถ จ สมุจฺเฉทวเสน จ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน จ ปฏิปกฺขธมฺมานํ สมฺมเทว วิมุจฺจนํ สมฺมาวิมุตฺติฯ ตปฺปจฺจยา จ มคฺคผเลสุ อฏฺฐ อินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูริํ อุปคจฺฉนฺตีติ มคฺคสมฺปยุตฺตานิปิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ อุทฺธฏานิฯ มคฺควเสน หิ ผเลสุ ภาวนาปาริปูรี นามาติฯ อภินนฺทนฏฺเฐนาติ อติวิย สิเนหนฏฺเฐนฯ อิทญฺหิ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุกฺกํสคตสาตสภาวโต สมฺปยุตฺตธมฺเม สิเนหนฺตํ เตเมนฺตํ วิย ปวตฺตติฯ ปวตฺตสนฺตติอาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ วิปากสนฺตานสฺส ชีวเน อธิปติภาเวนฯ เอวนฺติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส นิคมนํฯ สตฺตมาทีนิ อุตฺตานตฺถานิฯ

สมณสญฺญาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมณสญฺญาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(12) 2. ปจฺโจโรหณิวคฺโค

1-4. ปฐมอธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[113-6] ทุติยสฺส ปฐมทุติยานิ อุตฺตานตฺถานิฯ ตติเย ชานํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิตพฺพํ สพฺพํ ชานาติ เอวฯ น หิ ปเทสญาเณ ฐิโต ชานิตพฺพํ สพฺพํ ชานาติฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน หิ อวิเสสคฺคหเณน จ ‘‘ชาน’’นฺติ อิมินา นิรวเสสํ เญยฺยชาตํ ปริคฺคยฺหตีติ ตพฺพิสยาย ชานนกิริยาย สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว กรณํ ภวิตุํ ยุตฺตํ, ปกรณวเสน ‘‘ภควา’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน จ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ ปสฺสิตพฺพเมว ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุปญฺญาจกฺขุธมฺมจกฺขุพุทฺธจกฺขุสมนฺตจกฺขุสงฺขาเตหิ ญาณจกฺขูหิ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ เอวฯ อถ วา ชานํ ชานาตีติ ยถา อญฺเญ สวิปลฺลาสา กามรูปปริญฺญาวาทิโน ชานนฺตาปิ วิปลฺลาสวเสน ชานนฺติ, น เอวํ ภควาฯ ภควา ปน ปหีนวิปลฺลาสตฺตา ชานนฺโต ชานาติ เอว, ทิฏฺฐิทสฺสนสฺส อภาวา ปสฺสนฺโต ปสฺสติเยวาติ อตฺโถฯ จกฺขุ วิย ภูโตติ ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน จกฺขุ วิย ภูโตฯ ยถา หิ จกฺขุ สตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ปริเณติ สาเธติ, เอวํ โลกสฺส ยาถาวทสฺสนสาธนโตปิ ทสฺสนกิจฺจปริณายกฏฺเฐน จกฺขุ วิย ภูโต, ปญฺญาจกฺขุมยตฺตา วา สยมฺภุญาเณน ปญฺญาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ วา จกฺขุภูโตฯ

ญาณสภาโวติ วิทิตกรณฏฺเฐน ญาณสภาโวฯ อวิปรีตสภาวฏฺเฐน ปริยตฺติธมฺมปฺปวตฺตนโต วา หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ ธมฺมภูโตฯ เตนาห ‘‘ธมฺมสภาโว’’ติฯ ธมฺมา วา โพธิปกฺขิยา เตหิ อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต, อนญฺญสาธารณํ วา ธมฺมํ ปตฺโต อธิคโตติ ธมฺมภูโตฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูโตติ อาห ‘‘เสฏฺฐสภาโว’’ติฯ อถ วา พฺรหฺมา วุจฺจติ มคฺโค, เตน อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต, ตญฺจ สยมฺภุญาเณน ปตฺโตติ พฺรหฺมภูโตฯ จตุสจฺจธมฺมํ วทตีติ วตฺตาฯ จิรํ สจฺจปฺปฏิเวธํ ปวตฺเตนฺโต วทตีติ ปวตฺตาฯ อตฺถํ นีหริตฺวาติ ทุกฺขาทิอตฺถํ ตตฺถาปิ ปีฬนาทิอตฺถํ อุทฺธริตฺวาฯ ปรมตฺถํ วา นิพฺพานํ ปาปยิตา นินฺเนตาฯ อมตาธิคมปฏิปตฺติเทสนาย อมตสจฺฉิกิริยํ สตฺเตสุ อุปฺปาเทนฺโต อมตํ ททาตีติ อมตสฺส ทาตาฯ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตทายตฺตภาวโต ธมฺมสามีฯ จตุตฺเถ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ปฐมอธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-42. สงฺคารวสุตฺตาทิวณฺณนา

[117-154] ปญฺจเม อปฺปกาติ โถกา, น พหูฯ อถายํ อิตรา ปชาติ ยา ปนายํ อวเสสา ปชา สกฺกายทิฏฺฐิตีรเมว อนุธาวติ, อยเมว พหุตราติ อตฺโถฯ สมฺมทกฺขาเตติ สมฺมา อกฺขาเต สุกถิเตฯ ธมฺเมติ ตว เทสนาธมฺเมฯ ธมฺมานุวตฺติโนติ ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตทนุจฺฉวิกํ ปฏิปทํ ปูเรตฺวา มคฺคผลสจฺฉิกรเณน ธมฺมานุวตฺติโนฯ มจฺจุโน ฐานภูตนฺติ กิเลสมารสงฺขาตสฺส มจฺจุโน นิวาสฏฺฐานภูตํฯ สุทุตฺตรํ ตริตฺวา ปารเมสฺสนฺตีติ เย ชนา ธมฺมานุวตฺติโน, เต เอตํ สุทุตฺตรํ ทุรติกฺกมํ มารเธยฺยํ ตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา นิพฺพานปารํ คมิสฺสนฺติฯ

กณฺหํ ธมฺมํ วิปฺปหายาติ กายทุจฺจริตาทิเภทํ อกุสลํ ธมฺมํ ชหิตฺวาฯ สุกฺกํ ภาเวถาติ ปณฺฑิโต ภิกฺขุ อภินิกฺขมนโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา กายสุจริตาทิเภทํ สุกฺกํ ธมฺมํ ภาเวยฺยฯ โอกา อโนกมาคมฺมาติ โอกํ วุจฺจติ อาลโย, อโนกํ วุจฺจติ อนาลโยฯ อาลยโต นิกฺขมิตฺวา อนาลยสงฺขาตํ นิพฺพานํ ปฏิจฺจ อารพฺภฯ

ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺยาติ ยสฺมิํ อนาลยสงฺขาเต วิเวเก นิพฺพาเน อิเมหิ สตฺเตหิ ทุรภิรมํ, ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺยฯ ทุวิเธปิ กาเมติ วตฺถุกามกิเลสกาเมฯ จิตฺตกฺเลเสหีติ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อตฺตานํ ปริโยทเปยฺย โวทาเปยฺย, ปริโสเธยฺยาติ อตฺโถฯ

สมฺโพธิยงฺเคสูติ สมฺโพชฺฌงฺเคสุฯ สมฺมา จิตฺตํ สุภาวิตนฺติ สมฺมา เหตุนา นเยน จิตฺตํ สุฏฺฐุ ภาวิตํ วฑฺฒิตํฯ ชุติมนฺโตติ อานุภาววนฺโต, อรหตฺตมคฺคญาณชุติยา ขนฺธาทิเภเท ธมฺเม โชเตตฺวา ฐิตาติ อตฺโถฯ เต โลเก ปรินิพฺพุตาติ เต อิมสฺมิํ ขนฺธาทิโลเก ปรินิพฺพุตา นาม อรหตฺตปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย กิเลสวฏฺฏสฺส เขปิตตฺตา สอุปาทิเสเสน, จริมจิตฺตนิโรเธน ขนฺธวฏฺฏสฺส เขปิตตฺตา อนุปาทิเสเสน จาติ ทฺวีหิ ปรินิพฺพาเนหิ ปรินิพฺพุตา, อนุปาทาโน วิย ปทีโป อปณฺณตฺติกภาวํ คตาติ อตฺโถฯ

อิโต ปรํ ยาว ตติโย ปณฺณาสโก, ตาว อุตฺตานตฺถเมวฯ

สงฺคารวสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

4. จตุตฺถปณฺณาสกํ